علاءالدین اتسز قزل ارسلان بن محمد دومین پادشاه خوارزم پس از پدرش قطب الدین محمد بود. وی از سال ۱۱۲۷ تا ۱۱۵۶ میلادی پادشاهی نمود.
مشکوتی، نصرت الله (۱۳۴۲). از سلاجقه تا صفویه. تهران: انتشارات ابن سینا.
رجبی، پرویز. سده های گمشده تاریخ دوره اسلامی ایران. ۵. تهران: انتشارات پزواک کیوان.
خلعتبری، اللهیار. تاریخ خوارزمشاهیان. تهران: انتشارات سمت.
ولایتی، علی اکبر. تاریخ کهن و معاصر ایران زمین؛ از آغاز دوران اسلامی تا حمله مغول. تهران.
قطب الدین محمد در سال ۴۹۲ قمری صاحب فرزند پسری به نام اتسز شد. اتسز نیز مانند پدر، مردی با فرهنگ و اهل عرفان و مشوق علم و صنعت و در گسترش آئین اسلام کوشا بود. بنابر نوشته جوینی و عوفی، به فارسی شعری سروده ور باعیاتی دارد و به فضیلت مشهور بوده است. سلطانی مشهور و سیاستمدار بود. نام او را رشیدالدین محمد وطواط بلخی در اشعار فارسی و عربی خود ثبت کرده است. رشیدالدین به دستور اتسز به تألیف کتاب (حدائق السحرفی دقایق الشعر) پرداخته و نیز ادیب صابر و امیر معزی و خاقانی شروانی او را مدح کرده اند. اتسز ۲۹ سال شاه خوارزم بود و از این مدت ۱۶سال آن را به سرکشی و طغیان و استقلال طلبی گذراند. او به علت ابتلا به فلج درسن ۶۱ سالگی درگذشت، وی علاوه برداشتن القابی مانند علاءالدین، بهاءالدین، ابوالمظفر و حسام امیرالمؤمنین به علت جنگ با ترکان کافر به صفت غازی نیز موصوف بود. پس از مرگ او پسرش ایل ارسلان — خوارزمشاه به سلطنت رسید.
روابط میان خوارزمشاهیان و سلاجقه را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دورهٔ اول از انوشتکین غرچه، جد بزرگ خوارزمشاهیان، تا اواسط حاکمیت اتسز خوارزمشاه و دورهٔ دوم از اواسط حاکمیت اتسز تا دورهٔ سلطان تکش که با حذف طغرل سوم منجر به فروپاشی قدرت سلاجقهٔ عراق گردید. انوشتکین غرچه در زمانملکشاه سلجوقی مقام تشت داری و والیگری خوارزم را دریافت کرد؛ بنابراین قطب الدین محمد و فرزندش، اتسز، قدرت خویش را مدیون کمک و لطف سلاطین سلجوقی، چون ملکشاه وسنجر می دانستند، روابط، حاکی از آن بود دوستی و فرمانبرداری نسبت به آن ها داشتند. اما در دورهٔ دوم حاکمیت اتسز که شروع آن سال ۵۳۰ ه.ق بود با خروج او از دربار سلطان سنجر است که سرآغاز تیرگی روابط اتسز و سلطان تکش با سلاطین سلجوقی بود. اتسز با فتح اراضی و تحت نفوذ درآوردن ترکان آن مناطق، استقلال طلبی خود را نسبت به سلاطین سلجوقی آشکار و نمایان ساخت و به مصادره و توقیف اموال افراد سلطان سنجر در خوارزم پرداخت.
سیاست اصلی خلافت عباسی عبارت بود از: بازیابی قدرت سیاسی در سرزمین های مختلف قلمرو اسلامی و تضعیف رقبای سیاسی از طریق تحریک و تحریض امراء و حکمرانان علیه یکدیگر و در حقیقت خلفا با استفاده از تدابیر غیرنظامی برای احیای قدرت سیاسی و افزایش منابع خود کوشش می کردند. چنان که برخی از منابع اقدامات نظامی اتسز علیه سنجر سلجوقی را ناشی از تحریکات خلفا می دانند «خلفای عباسی از آنجا که از سلاجقه جفا دیده بودند، نامه های فراوانی نوشتند و اتسز را تحریک کردند».
مشکوتی، نصرت الله (۱۳۴۲). از سلاجقه تا صفویه. تهران: انتشارات ابن سینا.
رجبی، پرویز. سده های گمشده تاریخ دوره اسلامی ایران. ۵. تهران: انتشارات پزواک کیوان.
خلعتبری، اللهیار. تاریخ خوارزمشاهیان. تهران: انتشارات سمت.
ولایتی، علی اکبر. تاریخ کهن و معاصر ایران زمین؛ از آغاز دوران اسلامی تا حمله مغول. تهران.
قطب الدین محمد در سال ۴۹۲ قمری صاحب فرزند پسری به نام اتسز شد. اتسز نیز مانند پدر، مردی با فرهنگ و اهل عرفان و مشوق علم و صنعت و در گسترش آئین اسلام کوشا بود. بنابر نوشته جوینی و عوفی، به فارسی شعری سروده ور باعیاتی دارد و به فضیلت مشهور بوده است. سلطانی مشهور و سیاستمدار بود. نام او را رشیدالدین محمد وطواط بلخی در اشعار فارسی و عربی خود ثبت کرده است. رشیدالدین به دستور اتسز به تألیف کتاب (حدائق السحرفی دقایق الشعر) پرداخته و نیز ادیب صابر و امیر معزی و خاقانی شروانی او را مدح کرده اند. اتسز ۲۹ سال شاه خوارزم بود و از این مدت ۱۶سال آن را به سرکشی و طغیان و استقلال طلبی گذراند. او به علت ابتلا به فلج درسن ۶۱ سالگی درگذشت، وی علاوه برداشتن القابی مانند علاءالدین، بهاءالدین، ابوالمظفر و حسام امیرالمؤمنین به علت جنگ با ترکان کافر به صفت غازی نیز موصوف بود. پس از مرگ او پسرش ایل ارسلان — خوارزمشاه به سلطنت رسید.
روابط میان خوارزمشاهیان و سلاجقه را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دورهٔ اول از انوشتکین غرچه، جد بزرگ خوارزمشاهیان، تا اواسط حاکمیت اتسز خوارزمشاه و دورهٔ دوم از اواسط حاکمیت اتسز تا دورهٔ سلطان تکش که با حذف طغرل سوم منجر به فروپاشی قدرت سلاجقهٔ عراق گردید. انوشتکین غرچه در زمانملکشاه سلجوقی مقام تشت داری و والیگری خوارزم را دریافت کرد؛ بنابراین قطب الدین محمد و فرزندش، اتسز، قدرت خویش را مدیون کمک و لطف سلاطین سلجوقی، چون ملکشاه وسنجر می دانستند، روابط، حاکی از آن بود دوستی و فرمانبرداری نسبت به آن ها داشتند. اما در دورهٔ دوم حاکمیت اتسز که شروع آن سال ۵۳۰ ه.ق بود با خروج او از دربار سلطان سنجر است که سرآغاز تیرگی روابط اتسز و سلطان تکش با سلاطین سلجوقی بود. اتسز با فتح اراضی و تحت نفوذ درآوردن ترکان آن مناطق، استقلال طلبی خود را نسبت به سلاطین سلجوقی آشکار و نمایان ساخت و به مصادره و توقیف اموال افراد سلطان سنجر در خوارزم پرداخت.
سیاست اصلی خلافت عباسی عبارت بود از: بازیابی قدرت سیاسی در سرزمین های مختلف قلمرو اسلامی و تضعیف رقبای سیاسی از طریق تحریک و تحریض امراء و حکمرانان علیه یکدیگر و در حقیقت خلفا با استفاده از تدابیر غیرنظامی برای احیای قدرت سیاسی و افزایش منابع خود کوشش می کردند. چنان که برخی از منابع اقدامات نظامی اتسز علیه سنجر سلجوقی را ناشی از تحریکات خلفا می دانند «خلفای عباسی از آنجا که از سلاجقه جفا دیده بودند، نامه های فراوانی نوشتند و اتسز را تحریک کردند».
wiki: علاءالدین اتسز