زهر الاداب و ثمر الالباب

wikifeqh: قرن پنجم) از کاتبان بزرگ قیروان در سه جلد تألیف کرد. وی با استفاده از «البیان و التبیین» جاحظ ، «سحر البلاغة» عبدالملک ثعالبی و منابع دیگر، برترین اشعار و متون ادبی و حکایت های اخلاقی و طنزآمیز و نیز بسیاری از فنون بدیعی و شیوه ها و سبک های متنوع نثر را در این کتاب گرد آورد. این کتاب را می توان دایرة المعارفی ادبی بشمار آورد که از حیث محتوا با «الکامل» مبرد و «البیان و التبیین» جاحظ درخور مقایسه است. این اثر برای دستیابیبه مطالبی از کتاب های مفقودشده، نظیر «مثالب العرب» ابوعبیده معمر بن مثنی، تنها مأخذ موجود استاین نسخه از کتاب با مقدمه، شرح و تعلیقه یوسف علی طویل منتشر شده است.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق و متن اثر است که به گفته خود حصری گزیده ای از نوادر کوتاه نثر و نظم است که تقریباً بی هیچ ترتیب و تبویبی در کنار هم قرار گرفته است تا با توجه به تنوعی که دارد، موجب انبساط خاطر خواننده شود. بخش عمده ای از این متون برگرفته از آثار بزرگان ادب سده 4ق، به ویژه بدیع الزمان همدانی، میکالی (متوفی 436ق)، خوارزمی (متوفی 383ق)، ] (متوفی 385ق)، قابوس بن وشمگیر (متوفی 403ق) و ابومنصور ثعالبی (متوفی 429ق) است
زهر الآداب و ثمر الألباب، مهم ترین اثر حصری است که نسخه های گوناگونی از آن در دست است. حصری خود در توضیح سبب نگارش این کتاب گفته است که آن را به درخواست ابوالفضل عباس بن سلیمان - که احتمالاً منشی یکی از صاحب منصبان بوده - نوشته است حصری کتابش را با ذکر شرح حال صحابه از زمان رحلت رسول الله(ص) با ذکر اخبار عمر بن خطاب، عثمان بن عفان و علی بن ابی طالب(ع) آغاز کرده است. پس از آن هم قطعه کوتاهی در وصف اهل بیت(ع) آورده است حصری در این کتاب قاعده و مبنای خاصی در تفسیر متون ندارد و به تعیین درست و نادرست آن نیز نمی پردازد. وی از کنار مطالب آشنا و تکراری می گذرد و مانند ابن عبدربه تنها به بیان آثار شرقی می پردازد و به ندرت به آثار مغربیان توجه می کند؛ شیوه ای که در سنت ادبی اندلس بنیان نهاده شد و رفته رفته در سراسر مغرب اسلامی سایه گستراند حصری با آوردن نمونه های بسیاری از مقامه در زهر الآداب، اولین کسی است که مردم مراکش را با این فن آشنا کردوی به رسم رایج در میان نویسندگان سده 4ق، شعرهایی از خود یا دیگر شاعران را در میان نثر خویش گنجانده است و این شیوه در کتاب المصون وی بیشتر به کار رفته است. حصری که گویا سخت شیفته مقامات بدیع الزمان همدانی (متوفی 398ق) بود، 19 مقامه و نیز قطعات بسیاری از اشعار و رسایل وی را در زهر الآداب آورده است مهم ترین مباحث نقدی حصری که بیشتر آنها در زهر الآداب آمده است، در سرقات ادبی، موازنه میان ادبا و آرایه های بدیعی خلاصه می شود. او بحث های گسترده ای در باب سرقت ادبی دارد، اما نگاهش به این موضوع از نگاه قدما فراتر نمی رود و بسیاری از گونه های اشتراک لفظی و معنایی را سرقت می داند. موازنه های حصری هم بیشتر جنبه استحسانی دارد که به ذوق و فطرت متکی است و نه تعلیل و استدلال؛ هرچند که همین موازنه های نیز بیشتر از آثار ناقدان پیشین مانند صولی (متوفی 243ق) و حاتمی (متوفی 388ق) گرفته شده است. نگاه حصری به دانش بدیع چنان گسترده است که وصف و استعاره را هم در بر می گیرد. شیفتگی وی به آرایه های بدیعی به اندازه ای است که معمولاًً شعرای بدیع گرا را می ستاید. گفتنی است که آراء نقدی حصری در زمینه های یادشده معمولاً اجمالی و سطحی است و او را ناقدی صاحب سبک معرفی نمی کند حصری مردی دین دار و اخلاق مدار بوده است؛ ازاین رو برخلاف سنت بسیاری از جنگ نویسان کوشیده است تا از آوردن مطالبی که با مبانی دینی سازگار نباشد، خودداری کند و به بهانه ایجاد انبساط خاطر در خواننده، به گرداب هرزه گرایی و بی بندوباری کشیده نشود
این کتاب نخستین بار در 1293ق، در حاشیه کتاب «العقد الفرید» ابن عبدربه در بولاق چاپ و منتشر شد. پس از آن چاپ های گوناگونی از زهر الآداب عرضه شد که از آن میان چاپ همراه با شرح و تحقیق زکی مبارک (قاهره، 1344ق) و چاپ همراه با تحقیق محمدعلی بجاوی (قاهره، 1373ق) از همه بهتر و عالمانه تر است
ابراهیم حصری زهر الآداب را در یک جلد، با نام نور الظرف و نور الطرف خلاصه کرد معانی الفاظ، معرفی برخی اعلام و توضیحات مفیدی در پاورقی های کتاب ذکر شده است. در انتهای جلد اول، فهرست مطالب و در انتهای جلد دوم فهارس منابع و مطالب آمده است.