ابن هیثم

بوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری ناموَر به ابن هیثم (۳۵۴–۴۳۰) از بزرگترین ریاضیدانان و بنا بر دائرةالمعارف الاسلامیه بی گمان بهترین فیزیکدان مسلمان عرب بود. او اولین دانشمند فیزیک نور در جهان است که در زمینه شناخت نور و قانون های شکست و بازتاب آن نقش مهمی ایفا کرده است.
کتاب المناظر
مقالة فی التحلیل والترکیب
میزان الحکمة
تصویبات علی المجسطی
مقالة فی المکان
التحدید الدقیق للقطب
رسالة فی الشفق
کیفیة حساب اتجاه القبلة
المزولة الأفقیة
شکوک علی بطلیموس
مقالة فی قرسطون
إکمال المخاریط
رؤیة الکواکب
مقالة فی تربیع الدائرة
المرایا المحرقة بالدوائر
تکوین العالم
مقالة فی صورة الکسوف
مقالة فی ضوء النجوم
مقالة فی ضوء القمر
مقالة فی درب التبانة
کیفیات الإظلال
مقالة فی قوس قزح
الشکوک فی الحرکة المتعرجة
التنبیه علی ما فی الرصد من الغلط
ارتفاعات الکواکب
اتجاه القبلة
نماذج حرکات الکواکب السبعة
نموذج الکون
حرکة القمر
مقالة مستقصاة فی الاشکال الهلالیة
الحرکة المتعرجة
رسالة فی الضوء
رسالة فی المکان
تأثیر اللحون الموسیقیة فی النفوس الحیوانیة
اختلاف منظر القمر
أصول المساحة
أعمدة المثلثات
المرایا المحرقة بالقطوع
شرح أصول إقلیدس
رسالة فی مساحة المسجم المکافی
خواص المثلث من جهة العمود
القول المعروف بالغریب فی حساب المعاملات
قول فی مساحة الکرة
الجامع فی أصول الحساب
کتاب فی تحلیل المسائل الهندسیة
دانسته های زیادی از زندگی شخصی او در دست نیست. او در حدود ۳۵۴ قمری (۹۶۵ میلادی) در بصره، که در آن زمان تحت فرمان خاندان ایرانی آل بویه قرار داشت، زاده شد. او در سال ۱۰۲۰ میلادی در دورهٔ حکومت الحاکم (۹۸۵–۱۰۲۱ میلادی) به مصر رفت و سعی کرد جریان نیل را تنظیم کند. او هنگامی که به ممکن نبودن این کار پی برد، با وجود خشم خلیفه، کار را رها کرد؛ ولی پس از مرگ خلیفه، دوباره به قاهره برگشت و با رونوشت نویسی از دست نویس های علمی خصوصاً ریاضیاتی به گذران زندگی پرداخت. در ۴۳۰ قمری (۱۰۴۰ میلادی) درگذشت.شرح اصول اتاقک تاریک و اختراع ذره بین از کارهای برجستهٔ این دانشمند مسلمان است که منجر به ساخت دوربین عکاسی گردید. به دید برخی پژوهشگران ابن هیثم نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را محاسبه کرده است. ابن هیثم با معیار متعارف اندازه گیری طول در زمان خود، که واحد ذرع بود، سرعت نور و دور کره زمین را اندازه گرفت. وی نخستین کسی است که ۷۰۰ سال قبل از نیوتن به بررسی ویژگی های نور پرداخت. ابن هیثم را اولین دانشمندی می شناسند که از روش مبتنی بر آزمایش در کارهایش استفاده کرد.
از زندگی ابن هیثم اطلاعات زیادی وجود ندارد. منبع اطلاعات موجود روایات قفطی، یوسف فاسی، ابن ابی اصیبعه و نوشته های خود او و بیهقی و شهر زوری است که گاهی با یکدیگر تناقض دارند. ابن هیثم در بصره متولد شد. ابن هیثم بر آن بود که تنها راه رسیدن به حق دانشی است بر پایهٔ امور حسی و عقلی ـ یعنی طبیعیات و الهیات و منطق. او در بصره منصب دیوانی داشت، و به جنون تظاهر کرد تا برکنارش کنند و بتواند به علم که بدان علاقهٔ بیشتری از کار خود داشت، بپردازد. او سپس به مصر و نزد الحاکم فرمانروای فاطمی آنجا رفت. در مصر، ابن هیثم در صدر گروهی از مهندسین در خصوص نیل و تنظیم جریان آن پژوهش کرد ولی به این نتیجه رسید که این کار ممکن نیست. خلیفه از این نتیجه عصبانی گشت و ابن هیثم را به جای یک منصب علمی به کار دیوانی برگمارد. ابن هیثم پذیرفت ولی دوباره به جنون تظاهر کرد، که خلیفه او را در خانه اش زندانی، اموال وی را مصادره و کسی را به عنوان قیم او منصوب کرد. پس از مرگ الحاکم دیگر به جنون تظاهر نکرد و آزاد شد و اموالش را پس گرفت. باقی عمر مشغول رونوشت نویسی از کتب علمی بود.
نام مستعار وی، بطلمیوس دوم یا به زبانی ساده «فیزیک دان» سده های میانه (قرون وسطا) در میان اروپائیان است. ابن هیثم تفاسیر روشنگری در آثار ارسطو، بطلمیوس و اقلیدوس، ریاضی دان یونانی دارد. هرچند که او در بصره متولد شده (۹۶۵ میلادی)، اما عمدتاً در قاهرهٔ مصر زندگی کرده و در همان جا در سن ۷۶ سالگی درگذشت.

ابن هیثم (۹۶۵–۱۰۴۰م) دانشمند و فیلسوف عرب.
• «دانشمندان نخستین علم مناظر، در رابطه با کیفیت احساس بینایی بررسی هایی کردند و افکارشان را به کار گرفتند و تلاش زیادی کردند. تا اینکه بر آنچه آگاهی یافتند به اتفاق نظر رسیدند و با همهٔ این ها، آراء و روش آن ها در بینایی و شکل احساس بینایی متفاوت و مخالف هم بود. پیچیدگی حقایق و نامعلوم بودن هدف و شبهات بسیار و مقایسه های مختلف باعث نشست و تفرق آراء شده بود. به طور کلی در مورد علم مناظر دو گروه به بحث می پرداختند: یکی گروه علوم طبیعی و دیگری گروه علوم تعلیمی (تعلق علم مناظر به علوم طبیعی به این خاطر است که بینایی یکی از حواس است و حواس از امور طبیعی است و اما تعلق آن به علوم تعلیمی به این خاطر است که چشم، بزرگی و حرکت و سکون و شکل و... را درک می کند و بحث از این معانی مربوط به علوم تعلیمی است).»در کتاب المناظر -> حقیقت

[ویکی اهل البیت] این صفحه مدخلی از فرهنگ معارف و معاریف است
ابوعلی حسن بن حسن بن هیثم، مهندس بصری نزیل مصر. صاحب تصانیف و تؤالیف نامی در علم هندسه.
مولد او به بصره به سال 354 هجری، او عالم به غوامض این علم و معانی آن و به سایر علوم عقلی نیز بصیر بود و مردم عصر از او فوائد بسیار گرفتند. وقتی به حاکم علوی صاحب مصر که متمایل به حکمت بود. درجه اتقان ابن هیثم را در این علم خبر دادند . او آرزومند دیدار وی گشت و بر این آرزوی او بیفزود آنگاه که گفتند: ابن هیثم گفته است؛ اگر من به مصر بودمی در نیل تصرفی کردمی که در حالت طغیان و نقصان هر دو سودمند باشد چه شنیده ام نیل در طرف اقلیم مصری از مکانی بلند سرازیر میگردد.
الحاکم بالله سرّاً مالی بدو فرستاد و وی را به آمدن به مصر ترغیب کرد و او به مصر رهسپار شد. آنگاه که خبر وصول او به حاکم رسید حاکم به تن خویش او را پذیره گشت و در قریه معروف به خندق به ظاهر قاهره معزّ یکدیگر را دیدار کردند و حاکم امر به فرود آوردن وی و اکرام او داد و چون از رنج سفر بیاسود از او ایفای وعد امر نیل خواست و وی با حاکم و جماعتی از دستکاران و معماران برای انجام منظور خویش اقلیم مصر را به درازا بپیمود و چون آثار سکنه پیشین مصر را در غایت اتقان و احکام صنعت وجودت هندسه بدید و محتویات آن را از اشکال سماویه و مثالات هندسیه با تصویر معجز مشاهده کرد دانست که قصد او به عمل نتواند آمدن چه بر پیشینیان مصر چیزی از علم او مجهول نبوده و اگر این قصد ممکن و میسّر بودی آنان خود بدان توفیق یافته بودندی.
پس بدو نومیدی راه یافت خاصه آنگاه که به موضع معروف به جنادل قبلی شهر اسوان رسید و آن موضعی مرتفع است که نیل از آنجا به نشیب افتد و پس از معاینه و اختبار و دیدن دو ساحل نیل یقین کرد که این امر بر وفق مراد او نرود و از وعد خویش خجل و شرمنده گشت و از حاکم پوزش خواست و حاکم عذر او نپذیرفت و از آن پس او را تولیت بعض دواوین داد و او از ترس، نه به رغبت آن شغل قبول کرد و یقین داشت که تقلید خدمت حاکم غلط است. چه او متلون و خونخوار بود و بی سببی یا به ضعیفترین سبب به سفک دماء می پرداخت.
عاقبت برای نجات خویش حیلتی اندیشید و آن اظهار دیوانگی بود و چون خبر دیوانگی او به حاکم رسید امر داد تا او را در خانه وی در بند کردند و پرستارانی به خدمت او گماشت و اموال او را به نام خود او به نواب خویش سپرد و او بدین تظاهر بپائید تا حاکم بمرد و چند روز پس از وفات حاکم اظهار عقل کرد و از خانه بیرون شد و در قبه بر در جامع از هر منزل گرفت و مال سپرده بدو باز دادند و به شغل تصنیف پرداخت وی خطی نیکو داشت و در مدت یک سال در ضمن مشاغل علمی خود سه کتاب اقلیدس و متوسطات مجسطی را به خط خویش می نوشت و به یکصد و پنجاه دینار می فروخت و مؤونه سال او همان بود و بدین سان در قاهره می زیست تا در حدود سال 430 یا کمی پس از آن درگذشت.
خاورشناسان اروپایی به پژوهشهای گسترده ای دربارۀ آثار ابن هیثم پرداخته و با ابراز شگفتی بسیار تواناییهای این دانشمند نوآور را تحسین کرده و مقام او را در تاریخ علم بسیار والا شمرده اند. تا پایان سدۀ 19م وی بیشتر به دلیل آثارش در نورشناسی مورد ستایش قرار می گرفت، اما وقتی کسانی چون ویدمان، زوتر، شوی، شرام و نیز مصطفی نظیف بک به بررسی و معرفی مفصل تر آثار او پرداختند، آشکار شد که ابتکار حل شماری از مسائل دشوار ریاضیات نیز از آن اوست.
کارل شوی در مقدمۀ ترجمۀ رسالۀ استخراج سمت القبله دربارۀ وی گوید: نوشته های ابن هیثم نشان می دهد که این دانشمند، با تبحر بسیار توانسته است مسائل دشوار مثلثات را نیز از راههای صرفاً هندسی حل کند. سارتن وی را بزرگ ترین نمایندۀ روح تجربی در سده های میانه خوانده است. ماتیاس شرام استعداد نبوغ آمیز ابن هیثم را در ریاضیات می ستاید و در شرح ابن هیثم بر مجسطی و نیز حل الشکوک فی کتاب المجسطی، بر مطالبی که برای ارزیابی ابن هیثم به عنوان ریاضی دان مناسب یافته، تأکید ورزیده است. همو، پژوهشهای ابن هیثم در نورشناسی را نیز گواه بر استعداد فوق العادۀ وی در ریاضیات می شمارد. به گفتۀ وی گرچه ابن هیثم، همانگونه که در شرح سلوک علمی خویش آورده، نخست پیرو ارسطو بوده است، اما پژوهشهای وی در علوم دقیقه و تعمق پیرو ارسطو بوده است، اما پژوهشهای وی در علوم دقیقه و تعمق او در فلسفه و ریاضیات موجب شد که از آن عقیدۀ نخستین برگردد و بدین سان، شیوۀ علمی ابن هیثم، از اعتبار احکام جزمی ارسطو کاست.