وهومنه

وُهُومَنَه، وُهْمَن یا بَهْمَن، یکی از هفت امشاسپند و به معنی اندیشه و منش نیکو، از جلوه ها، تجلیات، صفات و القاب خداوند و برترین جلوه پس از سپند مینو است. در بُنْدَهِشْن آمده که اورمزد دعای معروف یَثا اَهُو وَیْریو را در مقابله با اهریمن بر زبان آورد که بر اثر آن، اهریمن وحشت زده در تاریکی افتاد و سه هزار سال بیهوش ماند. اومرمزد سپس به آفرینش گیتی پرداخت که عبارتند از آسمان، بهمن، روشنی گیتی همراه با دین مَزْدَیَسْنی، و بعد دیگر امشاسپندان که همکاران بهمن هستند. تجلیات و نمودهای اورمزد، گاهی به صورت موجودات آفریده شده توسط او هم در نظر گرفته می شوند، و گفته می شود که اورمزد آنها را بر حسب ارادهٔ خود آفریده است تا در نگهبانی عالم و نبرد با اهریمن یاور وی باشند. اینها، بهمن، اردیبهشت، شهریور، سپندارمذ، خرداد و امرداد هستند.
آموزگار، ژاله (۱۳۹۷). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها).
یارشاطر، احسان (۱۳۹۶). داستان های ایران باستان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بهار، مهرداد (۱۳۹۰). ادیان آسیایی. تهران: چشمه.
آموزگار، ژاله و احمد تفضلی (۱۳۹۴). اسطورهٔ زندگی زردشت. تهران: چشمه.
کریستن سن، آرتور (۱۳۹۶). نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه ای ایران. تهران: چشمه.
در آیین مزدیسنی، مشخصهٔ اصلی خداوند، روح نیکوکار یا آفریننده است (سپنت مینو). این مشخصه منحصراً به خدا تعلق دارد، اما جلوه های دیگر، تجلیاتی از خدا هستند که انسان می تواند در هر یک از آنها سهیم شود؛ این جلوه ها در واقع اسباب و وسایلی اند که خدا را به انسان و انسان را به خدا نزدیک می کنند. زرتشت می گوید که هر که به اهورامزدا روی آورد (راه راستی یا اَشَه را در پیش گیرد) و از او اطاعت کند، از طریق کارهای اندیشهٔ نیک (نیک منشی) به کمال و بی مرگی خواهد رسید. به واسطهٔ اندیشهٔ نیک است که آدمیان راه راستی را دنبال می کنند و به کمال و بی مرگی دست می یابند و بدان وسیله به شهریاری می رسند. بدین گونه است که انسان می تواند در سرشت خدا سهیم باشد. در حقیقت وظیفهٔ دینی انسان این است که با منبع غایی یا آفریدگار یکی باشد.
مباحثات فاضلانهٔ بسیاری دربارهٔ اصل و منشأ این جلوه ها انجام شده است. بعضی برآنند که اصل و منشأ این شخصیت ها، خدایان باستانی هستند. اما اصل آنها هرچه باشد، آنچه بیش از همه مهم است، آرمان های والا و احساسات و اندیشه های متعالی و عمیقی است که در پس آنها نهفته است. در دین زرتشتی متأخرتر، تصویرپردازی تخیلی بیشتری دربارهٔ این شخصیت ها - که آنها را با فرشته های بزرگ مسیحی مقایسه کرده اند - صورت گرفته است؛ اهورامزدا را با روح آفریننده یا سپنته مینیو یکی دانسته اند و سْرَوْشَه (سروش) به تعداد امشاسپندان اضافه شده تا ساخت هفتگانهٔ سلسله مراتب ایزدی تکمیل شود. همهٔ هفت امشاسپند بر تخت های زرین در کنار اهورامزدا در اقامتگاه خود یعنی خانهٔ سرودها جای دارند؛ یعنی همان عرش که راستکاران پس از مرگ به آن می رسند. هر یک از امشاسپندها وظیفه ای دارند و بخشی از آفرینش الهی را پشتیبانی می کنند. وظیفهٔ بهمن، حمایت از حیوانات است.
بهمن، نخستین زادهٔ اهورامزدا است و در طرف راست او می نشیند و تقریباً نقش مشاور او را دارد. او موکل و پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است، اما با این حال با انسان و اندیشهٔ نیک انسان نیز ارتباط دارد؛ چرا که مظهری از خرد آفریدگار است. چون در واقع از طریق اندیشهٔ نیک است که می توان به شناخت دین بهی رسید. بهمن اندیشهٔ نیک را به ذهن آدمیان می برد و آنان را به سوی آفریدگار راهبری می کند. او همچنین گزارشی روزانه از اندیشه و گفتار و کردار مردمان تهیه می کند. در پایان جهان هم کردار مردمان را می سنجد. پس از مرگ، بهمن به روان پارسایان خوشامد می گوید و آنها را به بالاترین قسمت بهشت رهنمون می شود. در پسِ این تصویرپردازی، باز هم این اعتقاد وجود دارد که اندیشهٔ خوب، مظهر خِرَد خداست؛ که در وجود انسان فعال است و انسان را به سوی خدا رهبری می کند؛ زیرا از طریق اندیشهٔ نیک است که می توان به شناخت دین بهی رسید. دیوهایی که با بهمن دشمن هستند، عبارتند از اَیْشْمَه (خشم) و آز (غلط اندیشی)، و بالاتر از همه، اَکَه مَنَه یا اَکُومَن (اندیشهٔ بد؛ یا بی نظمی، Aköman).