sumer

سومِر یا به طور دقیق تر شومِر، نخستین تمدّن شهری در منطقهٔ تاریخی جنوب میانرودان، جنوب عراق امروزی، بود که آن را اولین تمدن در جهان با مصر باستان می نامند. از اقوام باستانی ساکن در جنوب سرزمین کنونی عراق یعنی میانرودان ( سرزمین میانِ دو رود دجله و فرات ) و شمال خلیج فارس بودند. سومر یکی از باستانی ترین تمدن ها و تاریخی ترین مناطق جنوب میانرودان در دورهٔ مس سنگی و اوایل دورهٔ مفرغ بود. هر چند نخستین نمونه های خطی کشف شده در این ناحیه قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد را نشان نمی دهند اما تاریخ نگاران جدید بر این باورند که با توجه به نام شهرها، رودها، شغل ها و دیگر مدارک به دست آمده، این منطقه نخستین بار بین سال های ۵۵۰۰ تا ۴۰۰۰ پیش از میلاد توسط قومی غیرسامی که به زبان سومری سخن می گفتند مسکونی شده است. به طور نظری این مردم پیشاتاریخی را امروزه با نام هایی چون �پیشافراتی� یا �عبیدی� می شناسند و احتمال می دهند که آن ها از فرهنگ سامرا مربوط به میانرودان شمالی ( آشور ) آمده باشند. هر چند نامی از عبیدی ها در آثار به جامانده از سومریان یافت نشده اما پژوهشگران امروزی بر این باورند که این مردم نخستین نیروی تمدن ساز در این منطقه به شمار می روند که دست به خشک کردن مرداب ها برای کشاورزی و گسترش بازرگانی زدند و صنایعی چون بافندگی، چرم گری، فلزکاری، بنایی و کوزه گری را ایجاد کردند.

با این حال برخی ار پژوهشگران همچون پیوتر میکالوسکی و گرد اشتاینر وجود یک زبان پیشافراتی یا یک زبان فرعی را به چالش می کشند. آن دو و برخی دیگر بر این باورند که زبان سومری متعلق به مردمانی شکارچی و ماهیگیر بوده که در هورها و ناحیهٔ ساحلی شرق شبه جزیرهٔ عربستان می زیستند و بخشی از فرهنگ دوجنبی عربی به شمار می رفتند. مدارک قابل اعتماد تاریخی مربوط به سال ها بعد است؛ هیچ چیزی در سومر یافت نشده که حاکی از زمانی پیش از اینمیباراگیسی ( حدوداً ۲۶ سده پیش از میلاد ) باشد. پروفسور یوریس زارینش بر این باور است که سومریان پیش از آنکه در پایان عصر یخبندان دچار سیل شوند در منطقه ای در شرق شبه جزیرهٔ عربستان کنار خلیج فارس امروزی می زیسته اند.

تمدن سومر در دورهٔ اوروک ( هزارهٔ ۴ پیش از میلاد ) شکل گرفت و در دورهٔ جمدت نصر و دورهٔ دودمانی اولیه ادامه یافت. در طول هزارهٔ سوم پیش از میلاد نوعی همزیستی نزدیک بین سومریان ( که زبانی تک خانواده داشتند ) و اکدی های سامی زبان ایجاد شد که منجر به دوزبانی شدن وسیع در این ناحیه گردید. تأثیر سومریان بر اکدی ها و برعکس در تمام بخش های زبانی مشهود است و می توان آن را از وام گیری واژگان تا همگرایی صرفی، نحوی و واج شناسی مشاهده کرد. از این روست که پژوهشگران سومریان و اکدی های هزارهٔ سوم پیش از میلاد را ناحیه همگرایی زبانی می نامند. سومریان در حدود سال ۲۲۷۰ پیش از میلاد توسط شاهان سامی زبان امپراتوری اکد مغلوب شدند اما زبان آن ها به عنوان زبانی مقدس ادامهٔ حیات داد. حاکمیت بومی سومریان بار دیگر به مدت یک سده در قالب سلسله سوم اور ( رنسانس سومریان ) در حدود سال های ۲۱۰۰ تا ۲۰۰۰ پیش از میلاد پدیدار شد اما زبان اکدی در آن دوران همچنان مورد استفاده قرار گرفت. شهر سومری اریدو در ساحل خلیج فارس نخستین شهر جهان بود که سه فرهنگ متفاوت در آن ترکیب شدند: کشاورزان عبیدی که در کلبه های آجری گلی می زیستند و از سامانهٔ آبیاری استفاده می کردند؛ چوپان های سامی نژاد که در چادرهای سیاه زندگی می کردند و گوسفند و بز می چراندند؛ و مردمان ماهیگیر که در مسکن های نی ساز در تالاب ها می زیستند و احتمالاً نیای سومریان بودند.

کشاورزیِ مبتنی بر آبیاری به همراه بازپرسازی سالانهٔ خاک و ذخیره سازی مازاد غذا در انبارهای غله باعث شد تا این مردم بر خلاف دیگر فرهنگ های نخستین که به زراعت گردشی می پرداختند، به حدی از پیشرفت دست یابند که پیش از آن متصور نبود. از سوی دیگر این حد از تراکم جمعیت به نیروی کار زیاد و تقسیم کار به هنرها و صنایع گوناگون نیاز داشت. در عین حال استفادهٔ بیش از حد از خاک باعث شوری خاک شد و بحران مالتوسی در طول زمان منجر به خالی شدن شهرها از سکنه گردید. این مسائل باعث شد تا این تمدن تحت الشعاع اکدی های میانرودان قرار گیرد.

همچنین سومر نخستین سامانهٔ نگارشی را ایجاد کردند که از مرحلهٔ پیشانگارشی در هزارهٔ ۴ پیش از میلاد به خط میخی در هزارهٔ ۳ پیش از میلاد رسید.