صور خیال در شعر فارسی

کتاب صور خیال در شعر فارسی با عنوان فرعی تحقیق انتقادی در تطوّر ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریۀ بلاغت در اسلام و ایران اثر محمدرضا شفیعی کدکنی است که به نقد و تحلیل شعر کهن فارسی می پردازد.

صور خیال در شعر فارسی (کتاب). (عنوان فرعی: تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریه­ی بلاغت در اسلام و ایران) کتابی پژوهشی از محمدرضا_شفیعی_کدکنی. در این کتاب صور خیال شعر فارسی از جنبه ی بیان هنری، بیرون از بحث کلمات و مضامین، با توجه به موازین نقد ادبی جدید و همچنین با توجه به اصول عقاید علمای نقد و بلاغت اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته است. این کتاب در دو بخش تدوین شده است. در بخش نخست، به طرح کلی و عمومی مسائل مربوط به صور خیال و نقد و تحلیل آرای علمای بلاغت اسلامی در باب بیان و شیوه های مختلف آن پرداخته شدهو نویسنده کوشیده است که سیر عقاید متفکران اسلامی را در این زمینه به طور تاریخی نشان دهد،تازگی های فکری و نکته یابی های آنها را بررسی کند و کم و بیش میراث ارسطویی و یونانی را در این دگرگونی و تطور نشان دهد. در بخش دوم، مباحثی که در بخش اول از آن ها سخن گفته شده، به علاوه­ی مباحث دیگری، در مورد شعرِ یک یک شاعران برجسته ی زبان پارسی ــ از آغاز پیدایش ادب دری تا پایان قرن پنجم هجری ــ مورد بررسی قرار گرفته است.
این کتاب که حاصل پژوهش شفیعی کدکنی در صور خیال شعر فارسی در زمان دانشجویی او در دوره­ی کارشناسی ادبیات فارسیِ دانشگاه فردوسی مشهد است، تالیفش با وقفه­هایی در حدود 10 سال بعد به پایان رسید؛ در سال 1350 (در 588 صفحه) توسط انتشارات نیل چاپ و منتشر شده و به سرعت نایاب می­شود. در سال 1358 با ویرایش مختصر و در سال 1366 با ویرایشی مفصل­تر توسط نشر آگه تجدید چاپو آخرین چاپ کتاب هم (هجدهم) در سال 1395 منتشر شده است. صور خیال در شعر فارسی با تعداد 732 صفحه در دوبخش اصلی تدوین شده. چند مقدمه (مربوط به چاپ­های مختلف) در ابتدای کتاب، بخشی شامل ترجمه­ی اصطلاحات و عبارات عربی به فارسی (با عنوان ذیل)، فهرست اعلام، کتابشناسی مراجع و فهرست نیزبخش­های دیگر کتاب است که به دنبال بخش­های اصلی آمده­اند.
این کتاب با این که به شکلی نامنظم تدوین شده و گاه پاره­ای مباحث در فصول مختلف مدام تکرار می­شوند؛ و با این که تنها به 5 سده­ی نخستین شعر فارسی می­پردازد با این حال، علاوه بر این که همیشه به عنوان منبع اصلی بررسی صور خیال در دروس دانشگاهی تدریس می­شود هنوز بعد از نزدیک به 50 سال از نخستینچاپش به عنوان مهم­ترین کتاب در زمینه­ی شناسایی انواع ایماژ و سیر تحول تصویرسازی در شعر فارسی به شمار می­آید. از ویژگی­های مهم این کتاب استفاده از نام هایمدرن یا غربی یا ساخته­های خود مولف برای اصطلاحات صور خیال است؛ در کنار اصطلاحاتی که در بلاغت کهن فارسی و عربی رواج دارند.
سرفصل­مطالب کتاب:
بخش اوّل: تجربه ی شعری ـ تخیل، خیال و تصویر؛ عناصر معنوی شعر؛ محاکات و تخییل و خیال؛ تجدید نظری در شیوه ی بحث راجع به خیال؛ نقد آراء قدما در باب صور خیال؛ مرز حقیقت و مجاز؛ صور مجاز؛ انواع مجاز؛ استعاره؛ صور خیال در مباحث بدیع؛ اغراق و مبالغه؛ کنایه؛ تشخیص ((Personification؛ کتب قدما در باب صور خیال؛ محور عمودی و محور افقی خیال؛ هماهنگی تصویرها؛ تصویرهای تلفیقی و معانی مشترک ـ بحثی در مسأله ی سرقات؛ تأثیر ردیف در صور خیال؛ اسطوره ها در صور خیال؛ حرکت و ایستایی در صور خیال؛ عنصر رنگ و مسأله ی حسامیزی؛ صبغه ی اشرافی صور خیال در این دوره؛ رنگ سپاهی تصویرهای غنایی؛ عناصر طبیعت در صور خیال و تأثیر صور خیال شاعران عرب در شعر این دوره ۳۷۴ ـ ۳۲۷.
بخش دوم: بررسی صور خیال در انواع شعر فارسی؛ مراحل شعر فارسی از نظر صور خیال؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره ی اول ۴۰۳ ـ ۳۹۹؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره ی دوم ۴۱۳ ـ ۴۰۴؛ صور خیال در شعر رودکی؛ صور خیال در شعر دقیقی؛ صور خیال در شعر کسایی؛ صور خیال در شعر منجیک؛ صور خیال در شاهنامه؛ صور خیال در شعر عیوقی؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره ی سوم ۴۸۵ ـ ۴۷۵؛ صور خیال در شعر فرخی؛ صور خیال در شعر منوچهری؛ صور خیال در شعر عنصری؛ صور خیال در شعر قطران تبریزی؛ صور خیال در شعر ناصر خسرو؛ صور خیال در شعر فخرالدین اسعد گرگانی؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره ی چهارم ۵۸۳ ـ ۵۷۷؛ صور خیال در شعر ابوالفرج_رونی؛ صور خیال در شعر مسعود_سعد_سلمان؛ صور خیال در شعر اسدی طوسی؛ صور خیال در دیوان معزی؛ صور خیال در شعر لامعی گرگانی و صور خیال در شعر ازرقی هروی.