اخلاق دینی

[ویکی فقه] اَخْلاق دینی، عنوان شاخه ای از علوم انسانی است.
نظامهای اخلاقی ِ جوامع بشری را نمی توان به گونه ای بریده از دیگر نهادهای اجتماعی بررسی کرد، زیرا این نظامها غالباً در زمینه های اساسی خود به ویژه با دین پیوستگی مستحکمی داشته اند.نظامهای اخلاقی برای فراگیر شدن در سطح جامعه ، در مسائلی اساسی چون ارائه تعریفی ملموس از نیک بختی و نیک فرجامی ، و نهادن ضمانت اجرای احکام خود بر آن پایه ، در طول تاریخ بیشتر بر دین تکیه داشته اند. در نظام اخلاقی ِ جوامع اسلامی این پیوستگی به گونه ای است که به دشواری می توان از اخلاق ، به صورتی مجرد از دین ، تصویری به دست داد؛ اما هنگامی که سخن از آغاز شکل گیری ِ این نظام در میان است ، باید توجه داشت که نقش ِ دین در پی ریزی این نظام اخلاقی ، نقشی اصلاح گرانه نسبت به ساختار نظام پیشین ، و نه ویران کننده و از نوسازنده بوده است ؛ چه ، با مقایسه ای میان نظام اخلاقی ارائه شده در قرآن کریم و سنت نبوی با نظام اخلاقی ِ عرب پیش از اسلام ، آشکار می گردد که دستورهای اخلاقی اسلام در بسیاری از موارد، تأیید همان دستورهای پسندیده پیش از اسلام بوده است و تنها در مواردی که لازم می نموده ، عناصری تازه جای گزین عناصری از نظام پیشین شده ، یا برخی از عناصر پیشین اصلاح پذیرفته است . نظیر این دیدگاه را فقیهان درباره بسیاری از احکام فقهی ، به خصوص در مسائل اجتماعی و غیرعبادی مطرح ساخته ، و احکام ِ ابقا شده را در برابر احکام تأسیسی ، احکام امضایی نام نهاده اند. در یک تحلیل کلی باید گفت که اساسی ترین کاستی در نظام اخلاقی ِ عرب پیش از اسلام برخوردار نبودن از ضمانت اجرای مطمئن در اثر ضعف ریشه های دینی از یک سو، و محدود بودن بسیاری از دستورهای اخلاقی به دایره قبیله از دگرسو بود و بنیادی ترین تحولی که با ظهور اسلام در نظام اخلاقی ِ جزیرة العرب حاصل شد، ارائه ضامنی استوار برای اجرا، و مخاطب ساختن مردم بدون مرزهای قبیله ای بود.
نگرشی بر اخلاق عرب پیش از اسلام
در هرگونه مطالعه درباره فرهنگ عرب پیش از اسلام ، یک مشکل عمومی وجود دارد و آن محدود بودن منابع تاریخی است . در واقع بیشتر اخباری که از اوضاع فرهنگی و اجتماعی عرب پیش از اسلام به ما رسیده است ، یادداشتهایی جسته و گریخته اند که در لابه لای آثار اسلامی پراکنده شده اند. در این مقاله الگوهای اخلاقی مشترک میان جوامع بدوی برپایه منابع مردم شناسی ِ فرهنگی به عنوان ابزاری معین در تلفیق ، نقد و تحلیل اخبار پراکنده استفاده شده ، و از آوردن این تحلیلها در متن پرهیز شده است . از نظر منابع اطلاعات ، قرآن کریم به عنوان مستندترین متن در این باره مورد توجه بوده ، و در کنار آن ، از برخی گزارشهای قابل قبول در منابع دینی ، تاریخی و ادبی نیز استفاده شده است . پیش از پرداختن به تفصیل ِ بحث ، یادآوری این نکته ضروری می نماید که اخلاق در میان عربهای شهرنشین شکلی متکامل تر نسبت به اعراب بادیه نشین داشته است و به طبع در مطالعه اخلاق اعراب پیش از اسلام می باید تفاوتهای میان این دو فرهنگ ملحوظ گردد.چنانکه اشاره شد، مهم ترین وجه امتیاز دستورهای اخلاقی ِ پیش از اسلام نسبت به دوره اسلامی ، فراگیر نبودن آنهاست . نظام قبیله ای در میان عرب پیش از اسلام بنیادی ترین نظام اجتماعی بود و در میان اعراب شبه جزیره ، به سان دیگر جوامع آغازین ، بسیاری از دستورهای اخلاقی در قالب قبیله تفسیر می شد. آنگاه که دستوری اخلاقی به حقوق انسانی ، مانند حق زیستن و حق مالکیت مربوط می شد، دایره اجرای آن با قبیله بسته می شد و کشتن افرادی از دیگر قبایل ، به بردگی گرفتن آنان و به یغما بردن اموالشان امری غیراخلاقی تلقی نمی گشت . تعرض به جان ، آزادی و مال مردمان دیگر قبایل در میان اعراب پیش از اسلام امری کاملاً عادی به شمار می آمد و در جای جای آثار بازمانده از آن دوره ، بازتاب این شیوه زندگی دیده می شود. حاتم طایی که به عنوان یکی از نامدارترین الگوهای اخلاقی پیش از اسلام شناخته شده ، به طبع از اینگونه جنگیدن و کشتن ، اسیرگرفتن و غنیمت ستاندن پرهیز نداشته است ؛ تنها در وصف ویژگیهای او چنین آورده اند که «هرگاه غنیمت می گرفت ، آن را به غارت می داد و چون اسیری می گرفت ، آزادش می ساخت » و «هرگز یگانه فرزند مادری را نمی کشت ». در قرآن کریم با اشاره ای به همین تاخت و تازهای میان قبایل ، الفت و برادری آنان پس از روزگاری عداوت و دشمنی از نعمتهای الهی شمرده شده است . در نظام اخلاقی ِ محدود به قبیله ، حمایت از عضو قبیله در برابر بیگانه ، حتی اگر وی ظالم و متجاوز بوده باشد، امری تخلف ناپذیر بود و این آموزش به صراحت در یک مثل باستانی عرب انعکاس یافته است . این تعلیم و این ضرب المثل به قدری گسترش و نفوذ داشته که حتی در فرهنگ اسلامی در قالب یک حدیث از پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) تکرار گشته ، و در جهت اصلاح مضمون آن چنین گفته شده است که «یاری ِ برادر ظالم » همانا بازداشتن او از ارتکاب ظلم است . در سالهای نزدیک به بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) گروهی از رجال صاحب نفوذ و نیک اندیش در مکه پیمانی را مشهور به «حلف الفضول » منعقد کردند که براساس آن هر مظلومی را بدون در نظر گرفتن قوم و قبیله حمایت کنند؛ این پیمان را که رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) خود از مؤسسان آن بود و پس از رسالت نیز آن را تأیید می فرمود، باید گامی در جهت شکستن حمیت بی قید و شرط قبیله ای دانست حمیت قبیله ای عرب پیش از اسلام در آیه ای از قرآن کریم نکوهش شده ، و از آن به «حمیه الجاهلیه» تعبیر شده است . در دوره پیش از اسلام در داخل قبیله برخی از حقوق اخلاقی کمابیش رعایت می شد و مجازاتهایی برای افراد متخلف وجود داشت ، اما برخی دیگر از حقوق اخلاقی اساساً نزد آنان به عنوان حق شناخته نمی شد؛ از جمله آنکه پدر درباره جان فرزندان خود تصمیم گیرنده بود و می توانست از بیم تنگدستی فرزند خود را به قتل رساند، یا حتی دختر خویش را زنده به گور کند، بدون آنکه جامعه این کردار او را سزاوار مجازات و تنبیه بینگارد. در مواردی که دستورهای اخلاقی نه برپایه حقوق انسانی ، بلکه برپایه لطف و بزرگواری نهاده شده بود، در میان عرب پیش از اسلام فضایل اخلاقی ، حتی در برخورد با مردمی از دیگر قبایل دیده می شود. در حکایاتی برجای مانده ، بخشندگی و میهمان نوازی عرب پیش از اسلام که در اشخاصی چون حاتم طایی به اوج خود رسیده است ، گاه تا آنجاست که فرد بخشنده واپسین مایملک خود، اسب راهوارش را ذبح کرده ، و اطعام نموده است . اینگونه بخشندگی بی حساب که نتیجه ای جز حرمان و بی چیزی نداشت ، در آن روزگار از سوی گروهی سرزنش می شد، اما نظام اخلاقی ِ غالب ، آن را به عنوان فضیلتی عالی ستایش می کرد. قرآن کریم به صراحت افراط در جود را مذمت کرده ، و انسان را به رعایت شیوه ای متعادل در بخشش فراخوانده است و این یکی از نمونه های روشن در اصلاح نظام اخلاقی است .تبیین اخلاق اسلامی در ضمن آیات قرآنی و سنت نبوی به تدریج در طول حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) صورت پذیرفت ، اما به ویژه در میان اعراب بدوی ، برخی از ویژگیهای اخلاق پیش از اسلام تا مدتها نازدوده مانده بود. تلقی ِ قبیله ای از اخلاق اگرچه در بُعد جنگها و غارتها درصدر اسلام زدوده شد، اما برخی از ویژگیهای اخلاقی که مردمان خارج از قبیله را با خطر مواجه نمی ساخت و نظر حکومتها را به خود جلب نمی کرد، تا دیر زمانی دوام یافت .
حکمت و حکیمان عرب پیش از اسلام
حکمت به مفهوم اندرزهای کاربردی که از اندیشه و تجربه دانایان نشأت گرفته است ، از دیر زمان در آموزشهای اخلاقی مردم مشرق زمین ، از جمله اقوام سامی جایگاهی ویژه داشته ، و در نظام اخلاقی عرب پیش از اسلام نیز اندرزهای حکیمان ، محور اصلی تعالیم اخلاقی را تشکیل می داده است . شماری از حکیمان کهن ، در شکل دادن به نظام اخلاقی جامعه عرب ، در واقع یا در اسطوره نقش مهمی ایفا نموده اند.لقمان که غالباً فردی از قوم باستانی عاد شناخته شده است ، در فرهنگ عربی پیش از اسلام نقشی انکارناپذیر داشته ، و حکمت او ضرب المثل بوده است . از همین روست که قرآن کریم نیز از او به عنوان حکیمی برجسته نام می برد و نمونه هایی از مواعظ او را یادآور می شود. نام لقمان را به عنوان نماد حکمت عربی در بازمانده های ادب عربی پیش از اسلام به تکرار می توان یافت از روایات چنین برمی آید که مجموعه ای مدون از حکمتهای لقمان تا روزگار پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) رواج داشته ، و نسخه ای از این مجموعه که از آن به مجله لقمان تعبیر می شده ، در اختیار سوید بن صامت از رجال عصر پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) بوده است پس از ظهور اسلام نیز تأیید قرآن کریم بر جایگاه لقمان در حکمت آموزی ، بهترین انگیزه بود تا عالمان اسلامی نیز بر حفظ و ترویج حکمت لقمانی اهتمام ورزند. علاوه بر نسخه های مستقل با عنوان حکمه لقمان یا عناوین نزدیک بدان ، نمونه هایی از گفته ها و اندرزهای لقمان در آثار اخلاقی و دیگر آثار اسلامی جای داده شده است . ستایش قرآن کریم از شخصیت لقمان از یک سو، و نقل افسانه هایی گوناگون از لقمان که اعمالی ناپسند از دیدگاه اخلاق اسلامی ، چون قتل فرزند به خشم و زیاده روی در اکل را به این حکیم نسبت داده اند، موجب گشته است که برخی نویسندگان اسلامی برای رفع این مشکل ، لقمان ِ قرآن را شخصی جز لقمان عادی بینگارند. در شمار حکیمان عرب به روزگاری نه چندان دور از بعثت ، اکثم بن صیفی نامبردار است . که حکمتهای او تا قرنها پس از ظهور اسلام در میان عرب تداول داشته است . بسیاری از ضرب المثلهای مشهور عربی از کلمات قصار اکثم دانسته شده ، و گفتارهای بلند و کوتاه او در منابع گوناگون ادب گرد آمده است . سرانجام ، باید از قُس ّ بن ساعده ایادی نام برد که اواخر عمر او با کودکی پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) همزمان بوده ، و بر پایه روایاتی ، پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) حکمتهای او را ارج می نهاده است . تا سده ق م هنوز حکمتهای فراوانی به نثر و نظم از زبان قس بن ساعده تداول داشته است و نمونه هایی از اندرزهای او را می توان در آثار کهن اسلامی بازیافت .
اخلاق در قرآن
...